تلاش برای آموختن دانش در ایران سابقه‌ای طولانی دارد چنان‌که طبق مستندات تاریخی، برزویه طبیب جهت تالیف کتاب “زندگی” یا همان “کلیله و دمنه”، عازم هندوستان شد و پس از کوشش فراوان، مطالب این کتاب را گردآوری کرد و به ایران بازگشت.
از دیگر نمودهای اهتمام بر کسب و ترویج علم، می‌توان به استخدام پزشکان و عالمان خارجی در مراکز آموزشی آن روزگار از جمله در دانشگاه‌های جندی‌شاپور و بعدها در ربع رشیدی اشاره کرد که البته تنها نمونه‌های این تلاش نمی‌باشد و موارد فراوان دیگری را نیز می‌توان نام برد.
در دوره‌های بعدی نیز شواهد فراوانی از اعزام دانشجویان به خارج کشور در جهت علم‌آموزی به چشم می‌خورد. برای مثال در دوره صفوی، “زمان بیگ” از سوی دولت وقت برای یادگیری نقاشی به ایتالیا اعزام گردید. این شواهد حاکی از آن است که در ایران همواره تکاپو برای دستیابی به علوم زمان وجود داشته که تا امروز نیز ادامه یافته است.
دوره حکومت فتحعلی‌شاه سرآغاز پیدایش مراکز علمی جدید و توسعه و گسترش آن‌ها در ایران است. در هنگامه جنگ‌های ایران و روسیه، ایرانیان پی به غفلت خود در فراگیری علوم جدید بردند و با وجود کمبود منابع مالی و نداشتن امکانات لازم، ضرورت اعزام دانشجو به کشورهای اروپایی احساس شد. به این علت در همان شرایط نابسامان و بحرانی و با وجود مشکلات مالی، عباس‌میرزا ولیعهد فتحعلی‌شاه تصمیم گرفت برای نخستین بار دو نفر و سپس پنج نفر را برای یادگیری علومی مانند طب، فنی و مهندسی و نظامی به کشورهای اروپایی اعزام کند.
درواقع براساس نیاز دولت‌ها به ابزار و امکانات و دانش و فنون لازم در جهت پاسداری از حکومت و کشور، در پیش گرفتن این سیاست ضروری بود.
عباس‌میرزا و میرزاعیسی، قائم مقام(میرزای بزرگ) وزیر وی، با انجام این کار مهم، زمینه ورود علوم جدیدی چون ریاضی، هندسه، رسم فنی، فیزیک، طب و… را در زمانی که علوم منحصر به کلام، عرفان، فقه، حدیث و فلسفه بود فراهم آوردند. حاجی‌بابا اصفهانی، میرزاصالح شیرازی، میرزاجعفر مشیرالدوله، میرزارضا مهندس و میرزامحمدعلی چلنگر از نخستین افرادی بودند که علوم طب و مهندسی را فرا گرفتند. در دوره محمدشاه نیز پنج نفر دیگر به اروپا اعزام شدند.
در دوره ناصرالدین‌شاه و با تاسیس دارالفنون این روند دچار تغییر گردید. اعزام دانشجویان به خارج هزینه سنگینی را به خزانه دولت تحمیل می‌کرد و از سوی دیگر بیم این نیز وجود داشت که دانشجویان پس از اتمام تحصیل، با گرایش یافتن به تمدن و فرهنگ غرب، زندگی در آن کشورها را به بازگشت به وطن ترجیح دهند. بنابراین دولت به فکر تاسیس مراکز آموزشی در داخل افتاد.
در آغاز فعالیت آموزشی دارالفنون، صد نفر شاگرد پذیرفته شد .در سال۱۲۷۶ ه.ق فرخ‌خان امین‌الدوله به نمایندگی دولت ایران جهت بستن قرارداد رهسپار پاریس شد و در بازگشت به شاه پیشنهاد داد تعدادی از فارغ‌التحصیلان دارالفنون برای تکمیل تحصیلات و فراگیری دانش روز به اروپا اعزام شوند. در نتیجه چهل و دو دانشجو زیر نظر عبدالرسول‌خان صدر اصفهانی و ریاست میرزا حسن‌علی‌خان امیرنظام گروسی، سفیر ایران در فرانسه که از مردان اندیشمند و فرهیخته عصر قاجار به شمار می‌آمد، به اروپا اعزام شدند.
پس از بازگشت این تحصیل کرده‌ها به کشور، فضای مناسب برای تدریس و در واقع خدمت آن‌ها فراهم نگشت و تنها افرادی که توانایی مالی و روابط مناسبی با دستگاه‌های دولتی داشتند، مجال یافتن شغل و درآمد مناسب را یافتند. به دلیل ترس ناصرالدین‌شاه از رواج فرهنگ فراماسونری، آزادی‌خواهی و… اعزام دانشجو به خارج و خروج افراد از کشور با نیت تحصیل متوقف شد و از سال ۱۲۹۰ ه.ق رسما اعزام دانشجو به خارج منع گردید.
در دوران احمدشاه نیز سیر اعزام دانشجو به اروپا کاهش یافت و سرانجام به کل قطع گردید، اما دستگاه‌های دولتی و قشون به طور گزینشی افرادی را برای تکمیل تحصیلات و بالا بردن سطح آگاهی آنان به کشورهای اروپایی به ویژه فرانسه اعزام می‌کردند.
در سال ۱۳۰۷ ه.ش و پس از به قدرت رسیدن رضاشاه، بار دیگر موضوع اعزام دانشجو به اروپا مطرح گردید. این بار در زمان ریاست مخبرالسطنه هدایت، در تاریخ سیزدهم خرداد ۱۳۰۷ مجلس شورای ملی طبق مصوبه‌ای اعزام داوطلبان به خارج را به شرط موفقیت در آزمون و کسب نمره قبولی مجاز دانست.
حال نگاهی به متن کامل این قانون می‌اندازیم:
مورخه ۵ خرداد ۱۳۰۷
شماره۱۷۸۴
ضمیمه مراسله
قانون اعزام محصل به خارجه
ماده اول – دولت مکلف است اعتبارات ذیل را برای اعزام شاگرد به خارجه(اعم از مرکز و ولایات) جهت تکمیل تحصیلات در علوم و فنونی که از طرف دولت معین خواهدشد در بودجه سنوات ذیل منظور دارد. از عده محصلین اعزامی بایستی همه ساله حداقل صدی سی و پنج برای تحصیل فن تعلیم و تربیت اعزام شوند.
سال ۱۳۰۷ یکصد هزار تومان
سال ۱۳۰۸ دویست هزار تومان
سال ۱۳۰۹ سیصد هزار تومان
سال ۱۳۱۰ چهارصد هزار تومان
سال ۱۳۱۱ پانصد هزار تومان
سال ۱۳۱۲ ششصد هزار تومان
تبصره – اعتباراتی که به موجب قوانین مخصوص اختصاص به اعزام محصلین به خارجه دارد و هم چنین اعتباراتی که در بودجه ۱۳۰۷ وزارتخانه ها تخصیص به این نوع خرج داده شده باید در آتیه محفوظ بماند و اعتبارات مذکور در این ماده علاوه بر اعتبارات فوق‌الذکر خواهد بود.
ماده دوم – محصلین اعزامی باید واجد شرایط ذیل باشند:
الف – تابعیت ایران و ایرانی بودن
ب – دادن امتحان مطابق پروگرام مسابقه که از طرف وزارت معارف تهیه خواهد شد و نباید کمتر از پروگرام مدارس متوسطه باشد. دارندگان تصدیق‌نامه مدارس عالیه و یا فنی با تساوی سایر شرایط مسابقه حق تقدم خواهند داشت.
ج – تقبل اینکه در شعب علمی که از طرف دولت معین خواهد شد تحصیل نموده و پس از فراغت از تحصیل و اخذ دیپلم ضعف مدتی را که در خارج به خرج دولت تحصیل کرده‌اند در شعبه تحصیلات خود به دولت خدمت نمایند.
تبصره – اعلان مسابقه محصلین دو ماه قبل از موقع آن در تمام مملکت منتشر می‌شود.
ماده سوم – دولت مکلف است کسانی را که بر طبق این قانون فارغ‌التحصیل می‌شوند در شعبی که مربوط به تحصیلات آن‌ها است مصدر خدمت نماید و چنانچه از تاریخ مراجعت به ایران تا مدت شش ماه خدمتی به آن‌ها رجوع نگردید می‌توانند برای خود شغل دیگری تدارک نمایند. ولی هرگاه بعدا تا مدت چهار سال استخدام آن‌ها مورد احتیاج دولت واقع شد به آن‌ها اخطار می‌شود و پس از سه ماه از تاریخ اخطار باید حاضر خدمت شوند. در این صورت اگر بلافاصله خدمتی ارجاع نگردید دولت مکلف است مادام که خدمتی رجوع نکرده حقوق رتبه آن‌ها را پرداخت نماید.
تبصره – مواد ۶۷ و۷۳ قانون استخدام کشوری شامل حال محصلین مزبور و هم چنین کلیه کسانی که در مدارس عالیه فارغ‌التحصیل شده و به اخذ دیپلم (از لیسانس به بالا) نائل آمده‌اند بدون طی خدمت ابتدائی با رتبه سه اداری به خدمت بپذیرند وتا رتبه ۶ اداری آن‌ها را پس از توقف دو سال در یک رتبه به رتبه بالاتر ارتقا بدهد.
ماده چهارم – وزارت معارف مکلف است محصلین اعزامی را در تحت مواظبت و مراقبت سرپرست‌های مخصوص قرار دهد و حقوق سرپرست‌ها و مخارج و مصارفی که به جهت اینکار پیدا می‌شود از اعتبارات مذکوره در ماده اول این قانون تامین خواهد شد ولی میزان آن علی ای حال در سه سال اول سالیانه از دوازده هزارتومان و بعدها از بیست و چهار هزار تومان نباید تجاوز کند.
تبصره – سرپرست‌های اعزامی مکلفند نسبت به محصلین ایرانی که به خرج اولیا خود در محل اقامت آن‌ها مشغول تحصیل می‌باشند با رضایت اولیا آن‌ها مراقبت و مواظبت کامل نمایند.
ماده پنجم – کلیه صرفه‌جویی‌های از این محل به مصرف همین موضوع خواهد رسید.
ماده ششم – نظام‌نامه اجرای این قانون را وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه تهیه نموده و مامور اجرای ان نیز خواهد بود.
این قانون که مشتمل بر شش ماده است در جلسه اول خردادماه یک هزار و سیصد و هفت شمسی به تصویب مجلس شورای ملی رسید.
رئیس مجلس شورای ملی
حسن پیرنیا
منابع:
۱ – دانشجویان ایرانی در اروپا ،دکتر عبدالحسین نوایی،الهام ملک زاده ،سازمان اسناد وکتابخانه ملی ،تهران ۱۳۸۲،چاپ اول
۲ – تاریخ پزشکی در ایران از دوران باستان تا دارالفنون ،دکتر محمد رضا شمس اردکانی وهمکاران ، تهران،چوگان ،۱۳۹۳ ،چاپ اول
۳- روند تحول پزشکی نوین ایران،از دارالفنون تا تاسیس دانشگاه تهران ،دکتر محمد رضا شمس اردکان وهمکاران ،تهران ،چوگان ،۱۳۹۲ ،چاپ دوم
تلاش برای آموختن دانش در ایران سابقه‌ای طولانی دارد چنان‌که طبق مستندات تاریخی، برزویه طبیب جهت تالیف کتاب “زندگی” یا همان “کلیله و دمنه”، عازم هندوستان شد و پس از کوشش فراوان، مطالب این کتاب را گردآوری کرد و به ایران بازگشت. از دیگر نمودهای اهتمام بر کسب و ترویج علم، می‌توان به استخدام پزشکان …
